Дьааҥы улууһун Арыылаах нэһилиэгин систээн олорор Ефимовтар улахан дьиэ кэргэн ийэтэ Марфа Афанасьевна Ефимова 2016 сылтан ынах сүөһүтүнэн бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэ килбэйэр киинин үөһүгэр сылдьар.
Дойдуну үлэ киһитэ киэргэтэр
«Ынах сүөһүнэн чааһынай хаһаайыстыбаны туппутум өр буолла. Кэлин, тыа хаһаайыстыбатыттан көмөлөөх буолуо диэн граҥҥа киирсээри туһунан бааһынай хаһаайыстыба буолбутум. Инньэ гынан, 2017 сыллаахха 2 мөлүйүөн 700 тыһыынчалаах грант ылбытым. Ииттэр хаһаайыстыбаны кыстатан таһаарарга айылҕа хайдах туруута улахан оруоллаах – грант ылбыт киһи ханнык да түгэҥҥэ, уулаах-халааннаах да дьылларга сүөһүбүн көҕүрэтиэ суохтаахпын, хантан да буоллар от булан үчүгэйдик кыстатан таһаарыахтаахпын диэн улахан соруктааҕым. Былырыыҥҥыттан граным бүппүтэ, онон баҕар сүөһүбүн аҕыйатыам дии санаабытым да барахсаттарбын харыһыйабын, адьас ньирэйдэриттэн ньээҥкэлээбит, улаатыннартаабыт буоламмын таптыырым бэрт, биир дьиэ-кэргэн кэриэтэ буоллахпыт. Сылгы хаһаайыстыбатын эппэтэххэ, 60-ча ынах сүөһүнү кыстыктан таһаардыбыт, 32-тэ ыанар ынах, 28 ньирэй төрөөтө, 4 ынах кытарахтаата», – диэн кэпсиир Марфа Афанасьевна.
Хотон
Бастатан туран, «Улахан хаһаайыстыба ханна уйаланан турарый?» диэн ыйытык хотон туһунан буолла. Былыр пиэрмэ турбут сиригэр 2016 сыллаахха олохтоох кэпэрэтиип (КП) хотон тутта сатаабыт уораҕайа – билигин 60-ча ынах сүөһү кыстаан тахсар хотоно буолан турар эбит. Ол туһунан бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Марфа Афанасьевна маннык кэпсиир:
«Кэпэрэтиипкэ киирэн үлэлии сылдьыбытым. Онтон бэйэм бааһынай хаһаайыстыба тэринээри кэпэрэтииптэн тахсарбар ынахтарбын ылан тахсыбытым, онон профилиис каркааһынан турар тымныы хотон ол курдук иччитэх туран хаалбыта. Инньэ гынан, ол ситэ оҥоһуллубатах таах турар проф-илиис хотону ыламмын туох баар итэҕэһин-быһаҕаһын, сыбаарка үлэтин бүтүннүү оҥотторон, муостатын, истиэнэлэрин оҥостон, ынах-сүөһүбүн онно киллэрбитим. Хотон оһоҕунан оттуллар, уонтан лаппа тахса тыраахтар маһы сиир. Онон ыарахан, тымныы. Тимир буолан сиигирэр уонна ынахтар бэйэлэрин тыыннара сылытар да, сиигирдэр да буоллаҕа. Улуустан тиийэ көмө көрдөөн мэлийбитим. Хотоммутугар ууну урут бэйэбит тиэнээччибит, кэлин үлэһит илии тиийбэт буолан, уу кыһалҕата үөскээбитэ. Онон биир емкоһа үс эрэ күҥҥэ тиийэр да буоллар, аны бодобуоскаҕа тиэйтэрэбит. Хотон биэс-алта сыллааҕыта тэриллибит конезавод балаансатыгар киирэн турар. Үчүгэйэ диэн – олохтоох дьаһалта сүөһү аһылыгын куораттан босхо тиэйэн аҕалар. 680 тыһыынчаҕа сакаастаан бурдук, эбиэс тиэйэн аҕалан биэрэллэриттэн наһаа үөрэбин».
Үлэ киһини холбуур
«Биһиги эдэрбитигэр ыал буолбуппут. Үлэ киһини холбуур: кэргэним бостууктуура, мин ыанньыксыт этим. Биир түөлбэҕэ олорбуппут, онон дьиэбитин өҥөйөн туран кэриэтэ, биир суолунан хаампыт дьоммут. Биир пиэрмэҕэ үлэлиирбит, Иван үлэбэр илии-атах буолан куруук көмөлөһөрө. Оччолорго оскуола кэнниттэн ыччат производствоҕа тахсыыта диэн тутул баара.
Бэйэм Сартаҥтан тардыылаахпын. Кэргэним Күүрэ Баһылай хаан сиэнэ, онон күүрэлэр өбүгэ сирдэригэр оттуубут. Иккиэн уу бэлиэлээхпит, мин гороскуоппунан балыкпын, кини араак.
Барыга барытыгар төһүү күүс улахан уолбут Василий буолар, идэтинэн бэтэринээр, оту-маһы барытын кини дьаһайар, тиэйэр. Орто уолум Иван МЧС-ка үлэлээбитэ, сылгыга, окко-маска көмөлөһөөрү кэлэн оттосто. Аҕабыт, кэргэним Иван Семенович уруккута сылгыһыт, атынан сылдьан сайыны быһа бостууктуур. 6 оҕолоохпут, 4 оҕобут манна, Арыылаахха, 2 оҕобут куоракка олороллор. Оҕолор бары туһунан ыал, идэлээх үлэ дьоно, 10 сиэннээхпит. Дьиэбит киин хочуол ситимигэр холбонон турар, 134 кв.м. иэннээх, оҕолорбут бары улааппыт дьиэлэрэ.
Үлэм кэнниттэн киэһэ сынньалаҥмар дьоммор үлэ үтүлүгэ, таҥаһа тигэбин, эт эринэбин. Сарсыарда эрдэ 5 чааска турабын. Ынах сылгыланыан иннинэ дьиэбин-уоппун, иһиппин-хомуоспун хомунабын, хомунан диэн – үһүөйэх бэйэбит ыһан кэбиспэт да буолларбыт. Сайынын ынахтарбын ыыр, үүт туттарар буоламмын сайылыкка барбаппын, оҕолорум кыраларыгар үлэҕэ сыһыараары, сибиэһэй салгыҥҥа сырытыннараары, сир астаары барарым. Быйыл сир аһа – дьэдьэн, отон, моонньоҕон, хаптаҕас баһаамнык үүннэ, онон күүскэ сир астаатыбыт», – диэн үлэни өрө тутан олорор дьиэ-кэргэнин туһунан Мария Афанасьевна иһирэхтик, наллаан сэһэргиир. Оҕуруот, хортуоска, оҕурсу олордорун, сайыҥҥы уу ситимэ дьиэлэригэр диэри кыайан тардыллымына хортуосканы кыра сиргэ олордон аҕыйаҕы ылбыттарын, уу ситимэ тардылыннаҕына хотонун аттыгар олордор санаалааҕын этэр.
Тиэхэникэ абырыыр
Оттуур сирдэрэ бөһүөлэктэн тэйиччи Сыырдаах, Арыылаах уонна Хайбааҥкылаах сирдэригэр бааллар эбит. Маны таһынан быйыл дьон оттооботох сирдэрин биэрэннэр, уопсайа 910 центнер оту оттообуттар, ол аата 91 туоннаны. Улахан хаһаайыстыба үлэлэтэр тэрилэ – быйыл икки улахан кыамталаах кытаайыскай тыраахтар, «Волошилка» диэн от харбыыр тэрил уонна пресстиир тыраахтар ылыммыттар. Ону сэргэ тыраахтарга майгынныыр «Каракат» диэн уулаах, куталаах сиртэн оту хостоон таһаарар тэрил ылыммыттар. Ону таһынан икки косилканы Татарстантан сакаастаан ылларбыттар. От пресстиир тэрилэ отуттуу киилэни таһаарар, оҕо-уруу үлэлииригэр табыгастаах.
«От тэрилэ ылыныы син биир барыта сүөһүгэ барар. Хороҕор муостардаахпытын иитэн таһаарарбытыгар наадалаах тэриллэр. Эбиэс үүннэрээри ылыммыт тэриллэрбит үлэһит илии тиийиминэ туттуллубакка турар», – диир Марфа Афанасьевна. 400-кэ престэммит отторо хотон тэлгэһэтигэр тиэллибит, кээһиилээх отторун суол турдаҕына тиэйэр былааннаахтар. Хотонноро уруккута пиэрмэ турбут сиригэр турар буолан, Марфа Афанасьевна окко сылдьыбат – күн ахсын 300-кэ тиийэ киилэлии үүтү ас дьиэтигэр күҥҥэ иккилиитэ квадроциклынан таһан туттарар эбит. Быйыл кулун тутарга үүт аһы оҥорон таһаарар сыах тэриллэн нэһилиэнньэ сайыны быһа йогурт, кефир, суорат аһынан хааччылла олорор эбит.
Атыыр оҥус
Өрдөөҕүтэ, өссө сопхуос баар эрдэҕинэ, Арыылаахха Табалаахтан сүүрбэччэ тыһаҕас аҕалыллыбыта үһү. Ол тэнийэн, кэлин сементал оҕустан удьуорданан ынах-сүөһү барыта сементал буолбута үһү. Ефимовтар атыыр оҕуһу бэйэлэрэ ииттэр буолан, төрдүс оҕустара эбит. Биир атыыр оҕустара ыарытыйбытытттан өлөттөрбүттэр. Ону таһынан биир көлүүр ат оҕустаахтар эбит. Өлөрүллүбүт атыыр оҕус оннугар олохтоох дьаһалта чааһынайтан биир атыыр оҕуһу атыылаһан биэрбит. Ол оҕус нэһилиэк ынах сүөһүтүн хааччыйан хороҕор муостаах үксүү, тэнийэ турарын Мария Афанасьевна кэпсиир.
«Атыыр оҕуспутугар «Уолчааҥҥа» олохтоох дьаһалта сылга 50 тыһыынчаны босхо биэрэн улахан көмө оҥорор, Уолчаан аҥардас биһигини эрэ хааччыйбат буоллаҕа – бүтүн нэһилиэги хааччыйар», – диир.
«Ынахтарым барахсаттар»
Марфа Афанасьевна саныыр санаата, кэпсэтэр кэпсэтиитэ ииттэр сүөһүлэригэр иэҕиллэ турар: «Кыһыҥҥы суол турдаҕына отум-маһым тиэллиэ. Тыа сирин дьоно буоларбытынан оттоон-мастаан, ынах, сылгы ииттэн, сир аһынан, үүтүнэн, арыынан бэйэбит бэйэбитин хааччына олордохпут. Саха киһитэ ииттэр сүөһүлээх буолан баччааҥҥа диэри саха буолан кэллэҕэ.
Эдэр эрдэхпинэ, оҕолорум оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхтэринэ, бары остуол тула олорон эттэн тефтель, кэтилиэт, бэлимиэн оҥорооччубут, ону нэһилиэккэ атыылаан дохуот киллэринээччибит. Билигин дьаарбаҥкаҕа кыттарбар эмиэ астыыбын. Кыһын суорат, көппөкү оҥорон улууска киллэрэн атыылыыбын, эти эрдэ үөрэх тэрилтэлэрэ сакаастыыллар. Холобур, урут авиапорт уһуйаана эрдэ сакаастаамына эккэ тиксибэккэ хаалан, быйыл эрдэ сакаастаабыта. Уонна иккис дойду оҥостон ил барааннык олорор дойдум – Арыылаах нэһилиэгин оскуолата, уһуйаана оҕолор кыһын сылаас аһы аһыылларыгар эт сакаастыыллар.
Мотуох кэмигэр оппут ууга барбыта, кур оттоох буолан абыраабыта. Тыа хаһаайыстыбатыгар хааччыйар Вадим Михайлович Горохов дьаһалынан быйыл олус үчүгэй ынах сиир уотурбата кэлбитэ, ынахтар үүттэрэ «дыр» курдук киирэр курдук. Остуолба тыатын хаһаайыстыбатын исписэлииһин Николай Гороховы кытта сибээстэһэбит, эбиэс айылҕа саас күнэ-дьыла, уута-ардаҕа хайдах туран биэрэринэн үүннэриллэр эбит. Эбиэс олордуохтаах Арыылаах диэн учаастакка дьиэ туттубуппут, уолаттар онно сылгы баасата туттубуттара.
Күһүн идэһэҕэ ынахтарбын харыһыйан, кырдьыгы эттэххэ, ытыыбын, «Кырдьыбыт ынах ээ» диэтэхтэринэ «үчүгэй этэ ээ» диибин. Билигин да ытамньыйа саныыбын – ытым, ынахтарым, сылгыларбыт бары биир дьиэ кэргэн курдук буолан хааллахпыт. Иитэр сүөһүбүн быйыл да аччатар санаам суох, доруобуйа баарын тухары иитэбин. Мин хотоммор хороҕор муостаахтарбын салгыы улахан уолбут көрө хаалыа, төһүү үлэһиппит, хаһаайыстыбабытын тутан хаалар эрэлбит – кини».
Бары ааттаахтар
«Ынахтарым, торбосторум бары анал ааттаахтар. Ийэттэн түһэн кэлээттэрин кытта көрөрдүүн-истэрдиин, дьүһүннүүн-бодолуун атын буолаллар», – диир Марфа Афанасьевна. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэрин төрөөбүт ыйдарынан да ааттыыр эбит – Татыйаана күнүгэр төрөөбүтү «Таня», ыам ыйыгар «Маай, Маайа» диэн. Сиэннэрэ сөбүлүүр мультиктарын дьоруойдарын ааттарын хас да ньирэйгэ иҥэрбиттэр, олортон биирдэрэ «Покемон» буолар. Аҥардас быйыл төрөөбүт 28 ньирэй бары бэйэлэригэр олус барсар ааттаахтар уонна киһи эрэ сэргиэҕин сэргиирэ – хас биирдии ынаҕын, ньирэйин ааттарын Марфа Афанасьевна эндэппэккэ өйдүүрүн дьон бары сөҕөллөр.
Биирдэ таһырдьа халлааҥҥа икки сулус бэйэ бэйэтигэр харсыһан халлаан чаҕылыс гына сырдыы түспүт, ону көрөн турбут Марфа Афанасьевна өр-өтөр буолбакка хотонугар киирбитэ ньирэй төрөөн сытара үһү. Арай инопланетяннар кэлбиттэр үһү, онон эн «Марсианка» буолаҕын, диэн ньирэйгэ сонун аат иҥэрбит.
«Муус устарга Дьааҥы куоратыгар ыытыллыбыт ат сүүрдүүтүн күрэҕин кэнниттэн тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн уонна улуус баһылыгын солбуйааччы сылгы баасатын көрө Арыылаахха кэлэ сылдьыбыттара. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ кэлэн турдаҕына биир ынаҕым төрөөн түһэрбитэ, ол ньирэйим «Министр» диэн сүрэхтэммитэ. Үрдүкү салалта ол кэлэн хотон түннүгэ куһаҕанын уонна бачча элбэх ынах-сүөһү проф-илииһинэн турар мөлтөх туруктаах хотоҥҥо турарын көрөн олохтоох салалтаҕа болҕомто уурарын тоһоҕолоон эппиттэрэ. Аны туран, оттуу да үрдүнэн хотон наһаа сииктээҕэ, тимир аата тимир буоллаҕа, мууһуран изоляцияланан хаалар», – диэн Марфа Афанасьевна биир түгэнтэн, таарыччы, быһа тардан сырдатта.
Дьүөгэ
Марфа Афанасьевна эдьиий-балыс курдук алтыһар дьүөгэтин, Арыылаах олохтооҕо, биллэр кэллиэксийэньиэр Анастасия Афанасьевна Ефимова туһунан кэпсиир:
«Анастасия Афанасьевна кэллиэксийэтин ахса киһи эккирэппэт элбэх. Оттон мин муспут аккырыыккаларым, значоктарым олус элбээн чымыдааҥҥа угуллан сыталлар. Чымыдаан дьүөгэм ыалдьыттыы кэллэҕинэ биирдэ аһыллар, онно муспутум төһө элбээбитин, хайдах таҥаска тиспиппин көрдөрөбүн. Дьүөгэм Анастасия Афанасьевна урут бааһынай хаһаайыстыба үлэһитэ буолан элбэххэ сүбэ-ама, күүспэр күүс биэрэр чугас киһим».
Филокартия — аккырыыкканы мунньуу, фалеристика — значок мунньуу. Марфа Афанасьевна «эдэр кэллиэксийэньиэр буоллум» диэн күлэр. Кини муспут аккырыыккаларыттан саамай өрдөөҥү – 1952 сыллаахха таһаарыллыбыт аккырыыкка эбит. Фалерист уонна филокартист кэллиэксийэтигэр мунньуутун сакаастаан ылар, сороҕун атыылаһан ылар эбит. Онно Саха сирин куораттара, улуустара, гербэлэрэ, онтон да атын араас эгэлгэ анал холбукаларга ууруллан, чымыдааҥҥа кичэллээхтик уһуллаллар эбит.
Тугу эрэ мунньан кэллиэксийэлээһин сынньаныы биир көрүҥэ буоллаҕа. Ол син хоһоон, ырыа айыы, уруһуйдааһын, иистэнии, уһаныы кэриэтэ тартарыылаах, иэйиилээх дьарык буолар диэххэ сөп. Марфа Афанасьевна ынахтарын ыан, ньирэйдэрин имэрийэн киирээт да үөрэ-көтө муспут кэллиэксийэтин наардаан хараҕын сымнатан эрдэҕэ. Дууһаны үөрдэн санааны кынаттыыр дьарык күннээҕи олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсарын саҕа үчүгэй баар үһүө.
Эрэл куруук инники
«Ыччат сүөһүгэ чугаһаабат, үүт харчыта улаатара буоллар баҕар чугаһыахтара эбитэ дуу… Мин биири өйдөөбөппүн – дьон сүөһү ииттинниннэр диэн социальнай хантараахха харчы биэрэллэр да сорохтор сүөһү ииттибэттэр. Итинник өйөбүлү «Сүөһүгүтүн өссө элбэтиҥ» диэн, сүөһүнү чахчы ииттэн турар хаһаайыстыбаҕа биэрэн эмиэ көмөлөһөллөрө буоллар сүөһү ахса өссө элбиэ этэ. Мин бэйэм олохпун ынах сүөһүнү иитигэ анаабытым. Наар пиэрмэҕэ ыанньыксыттаабытым, кэлин киһиэхэ наемнай үлэһит курдук сылдьаммын пенсионнай счеппар туох да суруллумуна сорох сылларым салгыҥҥа хаалбыттар. Инньэ гынан, биэнсийэм 12 тыһ. солкуобай», – диэн Мария Афанасьевна хомойбуттуу кэпсиир.
Даҕатан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбатыгар кэлиҥҥи сылларга ынах төбөтүгэр 35-39 тыһыынча солкуобайы биэрии киириитин түмүгэр үүтү соҕотуопкалааһын биллэ аччаан, үрүҥ ас сыаната үрдээн кэккэ кыһалҕалары үөскэппитэ биллэр. Ол да иһин, ынах сүөһүнү иитиигэ эдэр сааһыттан үлэлээн туох ханныгын этинэн-хаанынан билбит киһи быһыытынан, Марфа Афанасьевна үүт субсидията 65 солкуобайа хотугу улуустарга эппиэттээбэтин бэлиэтиир. Арктическай концепцияҕа Аартыка улуустарыгар субсидияны сбэйэ сыанатыгар олоҕуран 2025 сылтан үрдэттэрээри Ил Түмэн дьокутаата Сергей Сивцев бу боппуруоһу Бырабыыталыстыба көрүүтүгэр киллэртэрэргэ Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин кытта үлэлэһэ сылдьарын, ону кытта саҥа киириэхтээх арктическай концепцияҕа Дьааҥы улууһун тыатын хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах үлэ ыытылларыгар оробуочай хамыыһыйа тэриллиэхтээҕин истэн бааһынай хаһаайыстыба баһылыга ис иһиттэн сырдыы үөрэр.
Хоту дойду киһитэ айылҕатынан тулуурдаах уонна инникигэ эрэллээх буолан, сир-дойду үтүө үлэһит дьонунан тутуллан турдаҕа. Үлэни үрдүктүк туппут, олоҕун тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар – ынах сүөһү иитиитигэр анаабыт Марфа Афанасьевна Ефимова «хороҕор муостаах хонуу аайы хойуннун, үрүҥ ас үрүлүйэ үллүннүн, элбээтин» диэн сырдык ыралаах баҕата томточчу туоллун.
«Дойдуну үлэ киһитэ киэргэтэр» диэн сөпкө да эппиттэр!
Раиса Чирикова