Анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕа, “Эр санааланыы” уордьанынан наҕараадаламмыт сурдьум Сергей Иннокентьевич Юмшанов сырдык кэриэһигэр.
Сэргэй хоту хайалаах сиргэ төрөөбүт киһи буоларын быһыытынан бу туора дойду сииктээх салгынын букатын сөбүлээбэтэ. Төһө да кэлин хатыҥ чараҥ алаастардаах сиргэ дойдутуттан тэйэн, атын да сирдэринэн сырыттар, син биир бу дойдуну ылыммата.
Кини төрөөбүт Дьааҥытын таас үрэҕэ саас аайы халыҥ мууһун көтөҕөн сүүрүгүрэ уһуннаҕына, туохха да тэҥнэммэт кэрэ көстүү буолара. Онно дьиэтин аннынан сүүрдэ сытар ыарҕа талах хаймыылаах синньигэс өнньүөһэ оргууй устан мөлбөйөрө. Уонна “мин ол туох итэҕэстээх үһүбүн” диэбиттии, таас үрэх сүнньүгэр силбэһэ түһэн, күүгэннирэн барара.
Сэргэй оҕо эрдэҕиттэн сөбүлээн көрөр Ыыннаах хайатын, тапталлаах Боруулааҕын сирин-уотун хараҕын быһа симтэ да, ойуулаан көрөр идэлээх. Төрөөбүт дьиэтин тэлгэһэтигэр урут-уруккуттан үүнэн турар кырдьаҕас тиит баара. Сэргэй көрдөҕүнэ, бу тиит кырдьаҕас киһиттэн туох да уратыта суоҕа. Санаатыгар, халыҥ хатырыгын кырдьаҕас оҕонньор мырчыстыбыт сирэйин тириитигэр майгыннатара. Киһи хомойдоҕуна кытта хомойсор, киһи үөрдэҕинэ тэҥҥэ үөрсэр, барытын көрө-истэ, араҥаччылыы турар курдук буолара. Бу мас үүммүтэ сүүстэн тахса сыл буолбута буолуо. Ол тухары хойуу лабаалара күүстээх тыалтан, силлиэттэн, тыйыс тымныыттан тононон бүтэн, кууран-хатан, тостубут мутуктара эрэ онон-манан адаарыһан көстөллөр. Хас тыал түстэҕин аайы “айака-дьойоко” бөҕө түһэрэн кыыкыныыр. Үйэ тухары тардыбыт силистэрэ тоҥ буортан тардыһан турар буолан, сууллубакка нэһиилэ тулуйсан тураахтыыр… Бу тиит кинилэр олохторугар буолан ааспыт бары түгэннэрин туоһута буолар. Сэргэй саҥа төрөөн кэлбитин, хааман тоотолло сылдьарын, оскуолаҕа үөрэнэ барбытын, аармыйаттан кэлбитин барытын өйдүүр буолуохтаах. Ийэтэ барахсан “уолбун көмүскээ-харыстаа” диэн төһөлөөх элбэхтик көрдөһөн ааттаспыта буолуоҕай? Үҥэр-сүктэр дурда-хахха буолбут көмүскэл маһа ити эрэ буоллаҕа… Элбэх да сыл ааста, Сэргэй төрөөбүт түөлбэтиттэн тэлэһийэн сылдьыбыта. Ол тухары таҥара оҥостубут хотугу тиитин “мин хотугу тиитим, сотору көрсүөхпүт, кыра хаалла…” диэн иһигэр ботугураан ылар. Оо, ол ону санаатаҕына сүрэҕэ ытырбахтаан, нүөлүйэн ылар ээ. Аны хаһан төрөөбүт дойдутун буоругар үктэниэ биллибэт…
Оттон үйэтигэр үөйбэтэх, түһээн да көрбөтөх дойдутугар бу тиийэн кэлэн, дьүһүн-бодо, бадараан-идэрээн буолан сыттаҕа. Саныахха дьэ, ыарахан… Хаһан да бэйэтин үйэтигэр манныкка тиксиэм диэбэтэҕэ биллэр. Ама, уоттаах сэриигэ саа-саадах тутан өстөөхтүүн киирсиэм диэҕэ дуо?! Барыта сымыйа, түүл диэҕи илэ курдук, илэ диэҕи түүл курдук… Адьас соторутааҕыта эрэ дьонун кытта отоннуу сылдьыбыта баара… Уонна бу аҕыйах хонук иһигэр сир түөрэ эргийбитинии, халлаан хайа барбытыныы кини дьылҕата тосту-туора уларыйа оҕуста… Биир күн быстах мобилизациянан кини аатыгар бэбиэскэ тиийэн кэлбитэ. Ол айыыта онон бүппүтэ… Утарылаһар бырааба да, кыаҕа да суоҕа, иитиитэ, суобаһа үрдүк этэ…
Билигин кинини кытта бииргэ кэлбит уолаттар тус-туһунан сирдэргэ утаарыллан, ыһыллан, көстүбэт буола охсубуттар. Арааһа, сорохторун илин кирбиигэ ыыттахтара, сорохторун ытарга, тааҥкаҕа үөрэтэ илдьэ бардахтара. Ол туһунан отур-ботур кэпсэтиини хантан эрэ истибитэ. Оттон кинини кытта Дьууруйу окуопа хаһыытыгар, блиндаж тутуутугар хаалларбыттара. Иккиэн да ас-таҥас иҥмэтэх дьарамай бэйэлээх эрэйдээхтэр. Арыый да киһи ыараханы көтөхтөрөн туһаммат дьоно курдук көрүҥнээхтэр. Бииргэ сылдьар саха уолаттара даҕаны оҕотуктара, сүүрбэлэрин саҥа ааспыт курдуктар…
Күһүҥҥү халлаан тымныытынан аргыйбыта, ордук түүҥҥү өттүгэр ол тыына биллибитэ. Хас да күннээх курулас, дохсун ардах түспүтэ. Инньэ гынан, таҥас-сап инчэйэн, ыгыллар гына сытыйан, киһи этигэр тымныынан хаарыйа сылдьар буолбута. Ханна да олорон, сынньанар хахха сир суох. Таҥас-сап куурдунар диэн кэлиэ дуо? Бирикээс биир “окуопаны хаһан, блиндаж тутан түргэнник бүтэрэн туттарыҥ” диэн. Ардаҕы аннынан сири хаһар син уустуктардаах эбит. Тобуккар диэри бадарааҥҥа батылла сылдьан, өрүс тааһа булкадаһыктаах буору күрдьэҕинэн сор-муҥ бөҕөнөн баһаҕын. Киэһэ буолуута үнтү сылайан, сир анныгар дьөлө хаспыт “уйаҕар” киирэн, хордуон тэллэхтээх хаптаһыҥҥар утуйан хаалаҕын. Сылааҥ син ааһар курдук…
Сэргэй түүн түһээн ийэтин көрдө. Кини саҥата суох кэлэн уолун сүүһүттэн сыллаан ылла…
Тыына хаайтаран уһукта биэрбитэ, ардах син биир түспүтүн курдук түһэ турар. Халлаан самнан түспүтүнүү, бүдүгүрэн түһэн киһи кутун-сүрүн баттыах айылаах. Оо, билигин дойдутугар төһө эрэ үчүгэй! Кус-хаас кэлэн ааһан эрдэҕэ. Дьон балыктаан, кустаан ырааттаҕа. Саха сирин күһүҥҥү айылҕата бэйэтэ биир туспа кэрэлээх. Ханна да оннук кэрэ дойду суоҕун кэриэтэ. От-мас саһаран, көмүс солотуунан дуйданан турдаҕа. Төһө эрэ үчүгэй! Билигин онно баар буолан хаалбыт киһи! Бииргэ улааппыт уолаттарын кытта күө-дьаа буолан тыаҕа бултуу сылдьара үчүгэй да буолара.
Ханна эрэ ыраах снаряд эстэн дэлби барар тыаһа иһиллэр. Кыралаан ытыалаһаллар, аптамаат саа бөтө-бөтө тачыгыраан ылар. Сыыйа киһи оннук тыаска үөрэнэн хаалар эбит…
Сэргэй блиндаж тутуутугар түбэспитигэр, уһуну-киэҥи толкуйдаабатаҕа. Бэйэтэ уруккуттан тутууга сыһыаннаах буолан, түргэн-тарҕан соҕустук туттан, саҕалаабытынан барбыта. Блиндаж тутуутугар анаан аҕалбыт мастара тиийбэтэҕэ. Онуоха эбии токура-макыра, киһи сэҥээрбэт, туттуон баҕарбат мастара этэ. Ол мастары блиндаж үрүтүн бүрүйүүгэ туттаары туора уурталаан испиттэрэ. Эбии мас көрдөнө Сэргэй “Штиль” эрбиитин сүкпүтүнэн, хойуу мастаах тыа диэки ардаҕы аннынан ыарахан-ыараханнык үктэтэлээн, хааман бара турбута. Кэнниттэн уолаттара батыспыттара. Хата, үлэни кыайар-хотор тыа уолаттара түбэһэннэр, туохтан да чаҕыйан, көрөн турбат дьон буолан биэрбиттэрэ. Бары саба түһэн, көх-нэм буолбутунан бараллара. Ол сылдьан Сэргэй ойуур иһин кэрийэн көрбүтэ, биир да тиит мас суоҕа соһуппута. Барыта сэбирдэхтээх, хойуу лабаалардаах, уһун дьулугур, киһи билбэт мастара үүммүт этилэрэ. Арай, оскуолаҕа сылдьан көрбүт кинигэтин ойуутугар эрэ маннык мастар бааллара. Хайдах эрэ клен, эвкалипт, дуб эҥин курдуктарга майгынныыр мастар эбит. Уолаттар, арыый да суон мастары талан, эрбиилэрэ тыаһаан, охторбутунан барбыттара. Сэргэй, биир маһы эргийэ хаама сылдьан, хантайан көрүтэлээтэ. Биһиги мастарбытыгар холоотоххо, үрдүгэ, лабаата лаглайан хойуута! Ким диэн ааттаах мас эбитэ буолла? Уонна кыайыы туһугар “буойун мас” диэн ааттыыһыбын дии санаата. Бу маннык бэйэлээххэ киһи илиитэ барыа суох эбит да, атын кэм буоллаҕа… Онон, эрбиитин биитэ мас чиргэл этигэр хатана түһээт, кэбирэхтик курулатан барда. Көөбүлүн тула ыһан, арыт харан ыла-ыла тибиирэн истэ. Мас төбөтө дьигис гынан куоҕаҥнаата, “туох буруйбар” диэбиттии хачыгырыыр тыаһа иһилиннэ. Сыыйа иҥнэйдэр-иҥнэйэн, хойуу лабаалара адаарыйан, мутуктара тостуталаан, сиргэ бүтэҥитик ньир гына түстэ. Хайдах эрэ, хорсун буойун сэрии толоонугар охтубутун санатта… Сэргэй төһө да ыараханнык ылыннар, чохороон сүгэтинэн мутуктарын солоон, таҥастаата. Соһорго-сыһарга табыгастаах буоллун диэн кылгас-кылгас гына эрбэтэлээтэ. Үөрүйэх соҕустук туттан эргитэ сылдьан үҥкүрүттэ, бысталаата. Ордон хаалбыт чөҥөчөккө аллыбыт сымалата харах уутунуу бычалыйда, биир-биир ыгыллан тахсан истэ…
Уолаттар мастары быанан эрийэ баайаат, соспутунан бардылар. Күнү быһа маһы кытта туһуннулар, сэниэ-сылба быстан, сытыйан эһиннилэр. Саппыкыларын иһигэр чаллырҕас уу туолан, хаамтахтарын аайы доҕуһуол буолан “чулк-чалк” ыллыырга дылы…
Бу бүгүҥҥү күннээххэ түҥэппит биэс лиитирэлээх ууларын иһитэ кураанахтанна, “сухой паек” диэн астара кырыымчыга, киһи топпот аһа. Биирдии бааҥка кэнсиэрбэ сыыһа өр бараахтаабат буоллаҕа. Ол да буоллар, ким да айдаарбат. Тулуйарга эрэ тиийиллэр!
Хас да күн ааспытын кэннэ окуопа хаһыыта, блиндаж тутуута үмүрүйэ быһыытыйда. Кыра үлэтэ эрэ хаалла. Уолаттар бэйэлэрэ сытар хахха муннуктаннылар. Онон, санаалара көнньүөрэн сырыттахтарына, эмиэ атын сиргэ көһөрөр буоллулар. Бу сырыыга муораттан чугас окуопа хаһыыта диэн буолла. Били, хахха “уйаларыттан” арахсаннар, киһитэ аҕыйах сиргэ тиийдилэр. Муора кытылын инчэҕэй кумаҕын баһарга, хайыр тааһын ыһарга бөҕөх санаалаахтар. Үлэлии үөрүйэхтэр, эдэрдэр уонна хайдаҕын да иһин, тыыннаахтар!
Ый аҥаара ыарахан үлэҕэ тиргиллэн, күннэрэ-дьыллара биллибэккэ ааста. Ол да буоллар, төрөөбүт дойдуларын ахталлара ханна барыай? Кыратык сынньанаары олоро түстэхтэринэ, дойдуларын, дьоннорун туһунан кэпсэппитинэн бараллар. Ким туох идэлээҕэ, хас оҕолооҕо, хантан сылдьара, билсиһии курдук тахсан иһэр. Арай, Сэргэйдээх Дьууруй эрэ бу кэмҥэ саҥалара аҕыйах буолааччы. Сулумах сылдьан хаалбыт дьон тугу кэпсиэхтэрэй? Онуоха эбии Дьуур дөйүҥү соҕус буолан хаадьыга кыттыспат, элбэх саҥата суох киһи. Ол оннугар Сэргэй булт-алт туһунан кэпсэтии таҕыстаҕына, түүнү быһа да кэпсиэн сөп. Хоту дойду уола бултаабыта-алтаабыта элбэх, онно-манна мүччүргэннээх сырыыга да түбэспитэ баар бөҕө буоллаҕа. Айаҕа аһылыннаҕына үөрэн-көтөн барар, “кэпсээн баран кэлээр” диэбит киһилэрэ буола түһэр.
Уһун ыарахан үлэ кэнниттэн аҕыйах хонукка сынньалаҥ биэрдилэр. Ол кэмҥэ Сэргэй уолаттар кааскаларын таҥаһыгар маркерынан араас кыыллары уруһуйдаан соһуталаата. Сорох уолаттар хахай, сорохтор таас хайа, ат, сылгы үөрүн уруһуйдаттылар. Уонна ааттарын, позывнойдарын кытта суруйтардылар. Кинини тула ордук Кавказ хайатын уолаттара муһуннулар. Кинилэр хотойу, хайаны сөбүлүүр буоланнар, олору хото уруһуйдаттылар. Сыыйа Сэргэйи чааһын уолаттара бары кэриэтэ билэр буоллулар. Бэйэтин хамандыыра эмиэ ийэтин мөссүөнүн түһэртэрэн ылла. Уонна уруһуйдьутунан да сылдьыаҕын сөбүн туһунан эттэ. Онуоха Сэргэй чэпчэки олоҕу хаһан да батыспатаҕын, биир өлүүгэ сылдьар уолаттарыттан туораан хаалыаҕын баҕарбатын эттэ.
Сороҕор сибээс баар буоллаҕына, дөрүн-дөрүн дойдутугар төлөпүөннүүр. Дойдутун сонунун, дьоно-сэргэтэ этэҥҥэ олороллорун иһиттэҕинэ чэпчии түһэргэ дылы гынар. Хайдах эрэ, туох да буолбатаҕын курдук санаан ылар. Эдьиийин намыын куолаһыттан уоскуйар, ол эрээри сүрэҕэ кини туһугар ыалдьарын бүтэйдии сэрэйэр… Биирдэ Сэргэй, кинини сыал ытарга үөрэтэ сылдьалларын, сотору инники кирбиигэ киириэхтээҕин туһунан этэн кэбиһэн дьонун ордук аймаата. “Күн аайы эрийэн биллэ тураар дуу” диэн эдьиийэ көрдөспүтэ…
Дьонун кытта кэпсэппитин кэннэ кырдьык, снайперскай бинтиэпкэнэн ытарга аҕыйах күн иһигэр дьарыктаатылар. Уонча буулдьа ботуруонунан сыалын сөпкө булларан хамандыырыттан хайҕанна. Саҥа кэлбит уолаттартан дроннары кытта сэриилэһиигэ сэттэ уолу талбыттар эбит. Ол иһигэр Сэргэй эмиэ баар. Уон күн иһигэр дрон диэн тугун, хайдах быһыылаахтык көтөн кэлэрин, төһө кутталлааҕын, төһө үрдүктэн таба ытарын, хайдах ыттахха алдьаныан сөбүн үөрэттилэр. Ис-иһигэр киирдэххэ, кыра эрээри сүрдээх хаанымсах, сиэмэх тэрил эбит. Сыалын булларан, ситиһэн баран биирдэ тэйэр “абааһы” диэн эттилэр. Онно сылдьан “Амыр” диэн позывнойдаах уоллуун билистэ. Көрдөххө саха-сахатынан, ол гынан баран омугунан тувин эбит. Уһун моойдоох, сүүрэлэс харахтаах оҕочоос. Сэргэй дьээбэҕэ тиллэр, ол “үөнэ” баппатаҕына кинини “аҥыр” диэн ыҥырар. “Аҥыр” диэтэҕинэ анараата үөрэ түһэр, миигин ыҥырда диэн билэр. Кырдьык, аҥыр курдук түргэнник саһа охсор, саста да кинини булан ылбаккын, көрөн-истэн турулутан уол оҕото!
Манна кэлбиттэрэ үһүс ыйдара буолла. Ол тухары уоттаах кирбиигэ хаста да киирэн таҕыстылар. Өлүүнү-сүтүүнү да көрдүлэр. Киһи сэриигэ киириэн эрэ иннинэ куттанар. Онтон киирэн баран ону саныыр да түгэн суох курдук. “Амыр” барахсан кимиигэ киирэн иһэн ойоҕоско таптаран, ыараханнык бааһырда. Өйүн сүтэрэн сыттаҕына Сэргэй көрөн, сыылан тиийэн, көмө оҥордо. Кинилэри “бултаһа” кэлбит көтөр “абааһы” тэрилэ үрдүлэринэн элиэтии сырытта. Субу-субу граната быраҕыах курдук саба түһэр. Онуоха Сэргэй тиэрэ түһээт, бинтиэпкэтинэн ытыалаабытынан барар да, таппата. Хата, дьолго, ааһа турда. Бааһырбыт “Амыры” госпитальга илдьэн туттарда. Санитар кыыс уолу көрөөт, бырааһы ыҥыра сүүрдэ. Син өр кэтэһиннэрэн баран, быраас дьэ кэллэ уонна уолу хатаалкаҕа сытыаран илдьэ бардылар. Биирдэ Сэргэй табаарыһын көрсөөрү госпитальга кэлбитигэр, доҕоро палататыгар суох буолан биэрбитэ. Сыппыт ороно кураанах турара. Ыйыталаспытыгар, “улетел твой Амыр” диэбиттэрэ. Улаханнык хараастан, уолун аһыйан таһырдьа табахтыы олордоҕуна, “товарищ старший сержант, твой аҥыр прибыл” диэн саҥа иһиллибит. Амыр кинини ыраахтан көрөн, тиийэн кэлбит. Сэргэй онно үөрбүтүөн! Амыры атын госпитальга көһөрөн эрэллэр эбит. Ити кэннэ кинилэр көрсүбэтэхтэрэ…
Күн аайы инники кирбиигэ иннилэрин хоту кимии бара турар. Ыарахан тиэхиньикэ бөҕө ааһар. Кэлии-барыы да үгүс, өлүү-сүтүү да икки өттүттэн баар быһыылаах. Ол туһунан иһитиннэрии, кэпсээн суох. Барыта бирикээһинэн эрэ хамсаныы. Үчүгэйдик түптээн олорон аһаабатахтара ыраатта. Иһэр уулара, аһыыр астара аҕыйаан ырыы-дьүдэйии барда. Сэттиэ буолан кэлбиттэриттэн төрдүө буолан хааллылар. Киэһэ хараҥарыыта арыый да чуумпурар, ытыалаһыы тохтуур. Ол кэмҥэ олорбутунан утуйан ылаллар. Сэргэй уута кэлбэтэҕинэ уолаттарын аралдьытан, кэпсээнэ элбиир. Бу киэһэ хаһан эрэ сөбүлээн үөрэппит хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ:
Харах уута хаһан күлүөй?
Хара кырыыс хаһан бүтүөй?
Урут ааспыт хантан кэлиэй?
Бүгүн өлбүт хаһан тиллиэй?
Тыынар тыыннаах туохха туолуой?
Сассын төрүүр хайтах буолуой?
Кэпсээ, сэгээр, туох баарый, туох-
Алдьархай курдук аана суох?
Хоһоону истэн баран уолаттар бары саҥата суох дөйбүт курдук өр олордулар. Урут хоһоон диэни ахсарбатах дьон тыл күүстээҕин, киһи дууһатын түгэҕэр тиийэ уйадытарын сөхтүлэр. “Ким хоһооной?” –диэн ыйыталастылар. Онуоха: “Иван Арбита хоһооно, билиҥҥи кэмҥэ тиллэн кэлбит хоһоон…” диэт, Сэргэй “чэ, утуйуохха” диэбиттии хаптаһын оронугар сууланан кэбистэ. Тула тугу эрэ сэрэппиттии уу-чуумпу үөмтэ, ханна эрэ кутуйах хачыгырыыр, ас көрдөнө сырыттаҕа…
Сэргэй кыра эрдэҕиттэн кыралаан хоһоон суруйар биир кистэлэҥнээх. Ону кимиэхэ да кэпсээччитэ суох. Биирдэ эмэ иэйиитэ киирдэҕинэ, ким да көрбөтүгэр түүнүн эрэ суруйар идэлээх. Оччоҕуна, санаатыгар ордук табыллар. Бу түүн эмиэ утуйан биэрбэккэ эргичиҥнээтэ. Онтон түөһүн сиэбигэр укта сылдьыбыт блокнотун хостоон таһааран, тобугун үрдүгэр уураат, тугу эрэ суруйбутунан барда…
Сарсын эмиэ
Сэрии..
Дьулаан сэрии…
Хара сидьиҥ
Сэймэктэһии…
Сир кырсыгар
Өлүү сыта
Иҥтэ…
Тула буулдьа
Ыйылыыр,
Снаряд эстэр,
Куорат устун
Кыа хаан устар…
Манна сэрии…
Халлаан өһөн
Өлөр-тиллэр…
Баҕар бүгүн
Кими эрэ
Буулдьа ситиэ…
БТР уоскуй,
Биир түүн уоскуй…
Саллаат тулуй,
Бу түүн утуй!
Сарсын эмиэ
Броня тыаһа,
Сарсын эмиэ
Буорах сыта…
Харах уута
Кыа хаан буолан
Иэдэс устун
Устуо, устуо…
Хоһоонун хайдах киирбитинэн түргэн үлүгэрдик кыракый блокнотугар суруйан сырылатта. Хайдах эрэ тыл бэйэтэ кутуллан, тахсан иһэр курдук. Хат-хат хаста да ааҕан көрдө, иһигэр тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, сыыһатын көннөрөн букунайда. Бүтэрээт, дьэ, уоскуйбуттуу өрө тыынна уонна блокнотун кууркатын түөс сиэбигэр угунна…
Күһүҥҥү халлаан тымныытынан түүн аайы аргыйар. Бу күннэргэ өссө эбии саҥа мобилизацияламмыт уолаттар кэллилэр. Дойдуларыттан көмө ас-таҥас, эмп-томп аҕалбыттар. Кимии күүскэ бара турар. Ханна эрэ ыарахан артиллерия ньиргийэ олорор, снаряд эстэн дэлби барар, буулдьа ыйылыыр. Сир дьигиһийэргэ дылы… Оо, ханна эрэ өлүү-сүтүү, кыа хаан устан эрдэҕэ…
Сарсыарда халлаан сырдыыта “таас дьиэлэргэ хорҕойбут өстөөх снайперын устуҥ!” диэн уолаттарга сорудах биэрдилэр. Үһүс күнүн “күннээбит” үһү. Уолаттар дьиэлэр муннуктарынан, таас остуолбалар күлүктэринэн саһан, үөмэн киирдилэр. Туох да баара биллибэт курдук. Тула сыт-сымар, буруо-тараа, умайбыт дьиэлэр, массыыналар дьардьамалара… Тыаһа суох бэйэ-бэйэни кэтэнии буолла, хамсаабакка, тыыммакка биир балаһыанньаҕа сытыы. “Уһун тыыннаах күтүр” эбит диэн сөхтүлэр. “Дьэ, хайабыт буолар эбит!” диэн уолаттар өссө ньимийэн биэрдилэр. Икки күн устата ким да баар сибикитэ биллибэтэ. Ол гынан баран, күн тахсыыта кини да буоллар, сэрэҕин сүтэрэн, биир алҕаһы таһаарда. Уутугар аҥаарыйбыта эбитэ дуу, биитэр сылайбыта дуу, эмискэ от быыһыттан оптикатын тааһа күн уотугар килбэчис гынна. Уолаттар ону көрөөт, бырастыы гымматылар. Уотунан түптэлээн, уһуурбутунан бардылар. Арааһа, таптарда быһыылаах, куһаҕан хаһыы иһилиннэ. Туох да көстүбэт гына ыыс-быдаан, буруо-тараа буола түстэ. Чочумча тохтоон, тыын ыллылар. Ол кэмҥэ халлаан хабайар хаба ортотунан, арай, били көтөр тэрил үөһэнэн элиэтээн иһэрэ көһүннэ. Арааһа, снайпердарыттан мэлийэн, кыһыыларыгар ыыттахтара. Анараалар ыраахтан көрө олорон көтөр тэриллэрин салайан биэрэн иһэллэр. Үөһэнэн-аллараанан дайан, эрийэ-буруйа тутан уолаттары көрдөөбүтүнэн барда. Сыалын буллардаҕына, ытыалаабытынан барар адьынаттаах. Сэргэй “сүүс миэтирэ иһигэр чугаһаатаҕына ытыам” диэн бэлэмнэнэн, умса түһэн сытта. Урут куһу күөрэтэн түһэрэр буолара. Ону санаан баран, хамсаабакка да, тыыммакка да оҥостон сытта. Ол “абааһы” тэрилэ чугаһаатаҕына тыаһа иһиллэр эбит. Эмискэ эргичис гынаат, утуу-субуу хаста да ытан хабылыннарда. Бэрт куһаҕаннык тэлээрээт, сиргэ умса баран түстэ. Табылынна! Уолаттар өндөҥнөһө түстүлэр. Били, саһан сыппыт өстөөх снайпера ханна да барбыта биллибэт. Саспыт сирин туһаайыытынан сыыллылар. Син тэйиччи дириҥ боруоҥкаҕа сыппыт эбит, кинилэртэн биэс сүүсчэкэ миэтирэ кэриҥэ ыраахха. Бэркэ отунан, маһынан хаххаламмыт. Снайпер сүүскэ табыллыбыт этэ, буулдьа суола сүүһүн ортотугар хараара оҥойон көстөрө…
Сорудаҕы толорон, уолаттар окуопаларын диэки сыыллылар. Хамандыырга араапардаан хайҕаннылар. “Сынньаныҥ, сарсын эһигини инники кирбиигэ көмөҕө ыытабыт…” -диэн буолла…
Нөҥүө күнүгэр, халлаан саҥа сырдыыта, эппиттэрин курдук, инники кирбиигэ ыыппыттара. Сүрүн сыалынан онно ыраахтан өндөйөн көстөр үрдэли өстөөхтөн былдьаан ыларга бирикээс биэрбиттэр эбит этэ. Бу манна хабыр хапсыһыы хас да түүннээх күнү быһа сир ийэ ньиргийиэр диэри, түллэҥнии турара. Уолаттар аһаабакка-утуйбакка төйүө-майаа сылдьан ытыалаһаллара. Өлүү-сүтүү икки өттүттэн тахса турара. Биир да бүттэлээх сир ордубатах. Ол эрээри, саллааттар Ийэ дойдуну көмүскүүр буоланнар, өлөр туһунан санаабакка киирсэллэрэ. Наар кэннинэн чугуйбат, элбэх өстөөҕү сууһарар эрэ туһунан толкуй киирэрэ. Сиирэ-халты буулдьа иһиирэрэ, быыстала суох ытыалаһыы. Үрдүгэр снарядтар эстэн тоҕо бараллара, сэрии уотун амсайа илик дьоҥҥо сүр суостаахтык дэлбэритэ ыстаналлара. Сибилигин аҕай бииргэ кэпсэтэ, сарын-сарыҥтан өйөһөн ытыалаһа сыппыт доҕоруҥ күл-көмөр буолан күдэҥҥэ көтөрүн көрөр олус ыарахана, киһи өйүттэн тахсар, иирэр үлүгэрэ…
Сэргэйдээх уһуурар уот ортотугар биирдэ баар буола түспүттэрэ. Күөрэ-лаҥкы түспүт тиэхиньикэлэр быыстарынан хаххаланан, сыылан испиттэрэ. Субу-субу буулдьалар иһиирэн сиирэ-халты түһэллэрэ. Дэриэбинэ арҕаа өттүгэр суол тоҕойуттан снайпер “үлэлиирэ” биллибитэ. Уолаттар ону сонордоһорго, “бултаһарга” былааннаммыттара. Тыа саҕатынан сыылан, эрийэ көтөргө санаммыттара. Аһаҕас толоону туораан, убаҕас талах мастаах сиргэ тиийбиттэрэ. Онтон сотору суолга кэтиллэ түспүттэрэ. Өстөөх хараҕын далыгар киирбиттэрин сэрэйбиттэрэ. Чуҥнаан билбиттэрэ, үс сиртэн биир-биир дьөлүтэ ытыалыы сыталлар эбит. Төгүрүк суукканы быһа уу испэккэ, хамсаабакка олоруу буолбута. Дэриэбинэ түгэҕэр холуодьас баарын көрбүттэрэ. Онтон уу ыла тиийбит дьону аптамаат уочаратынан ытыалаан куттууллара, эбэтэр өлөрөллөрө. Онон онно тиийэр сэрэхтээҕэ. Ити кэмҥэ биһиги өттүбүтүттэн күүстээх артиллерийскай ытыы оҥорбуттара. Онон туһанан уолаттар кимэн киирбиттэрэ. Снайпердары эккирэтиһии түмүгэр үһүөннэрин “устубуттара”. Биирдэстэрин умса ытан түһэрбиттэрэ, иккистэрин куотан истэҕинэ, атаҕын тосту ытан билиэн туппуттара. Үһүстэрэ сойбута ырааппыт этэ. Сэргэйи снаряд оскуолката табан ыараханнык бааһырбыта. Төһө өр өйө суох сыппытын өйдөөбөт. Биирдэ өйдөммүтэ, талаҕынан сабыллан сытар эбит. Ким эрэ кини түөһүн сиэбиттэн блокнотун ылан: “Ты смотри, пуленепробиваемый блокнот! Не задел сердце!” –диэн соһуйан саҥа аллайбытын истэн хаалбыт. Ол кэннэ тугу да өйдөөбөт. Хас да хонон баран өйдөнөн кэлбитэ-аны өлбүт дьон быыстарыгар “кандидат” оҥорон, таһырдьа таһааран сытыаран кэбиспиттэр эбит.
Онтон эмиэ өйүкү-төйүкү буолан барбыт… Ол сытан көрдөҕүнэ, дьиэтин таһыгар үүнэн турбут хотугу тиит маһыгар хотой кыыл буолан тиийэн түспүт. Тиит мас ыардык ынчыктаат, хайыта баран, этин-сааһын быыһынан кыа хаанынан оҕуолаабыт. Сүүс сыл тоҥ буортан тирэнэн турбут силиһэ бысталаммыт. Сир үллэх-үллэх гыммыт да, күүстээх тыалтан тостон сууллан түспүт… Ордон хаалбыт төҥүргэһиттэн сымала бычалыйан, харах уутун курдук биир-биир ыгыллан тахсан испит…
Өндөл халлаан оройугар хотой кыыл супту көтөн тахсан кыырайбыт. Оргууй мөлбөйө устар өнньүөһүн кырыйа, Ыыннаах таас хайатын үрдүнэн үөһэнэн ааһа турбут…
Үөһэнэн элиэтии көтөр
Эбир былыттар ыадастан
Күн күөнүн саптылар,
Сир тыынын ыктылар…
Сүллэр силлиэ өрүкүйэн
Ыыс-быдаан ытылынна,
Үөмэр чуумпу уһуктан
Чуҥкук уута ыһылынна…
Өндөл халлаан оройуттан,
Үөрбэ очуос уһугуттан
Эстэр этиҥ дэлбэрийэн
Дүҥүрдэнэн дьигиһийдэ…
Тоҕус холорук кутуруктаах
Уот чаҕаан чаҕылҕан
Курбуулуу куйуһуйан
Сири таһыйда,
Киил маһы кумалаан
Кытарар уотунан таныйда,
Күнү-түүнү өрө мөхтөрөн
Халлаан сиигинэн хайынна…
Итиэннэ…
Итии болгуо таас дьаптал
Үлтүрүйэн ыстанна,
Сир түгэҕэ доргуйан
Ньиргиһийэн тилиннэ…
Икки кылдьыы кытыллаах
Чөҥөрө чүөмпэ
Үрүҥ күүгэнэ аллан
Дьалкылдьыйа түлүннэ…
Алтан от олбохтоох
Аар Баҕах Сэргэҕэ
Көй сата дорҕоон
Охтооҕор түргэнник
Таҥнары сурулаан
Супту саалынна!
Үс күннээх –түүн устата
Силлиэрбит ытылҕаны
Устар уоһах күн
Уоругуттан арахсан
Көмүс иитин суоһунан
Улгумнук уҕарытта,
Күрсэр күүс
Уоҕа-кылына
Улам уостан,
Намырыйан хаалла,
Им-ньим барда…
Ньэҥкир оҕуруо таас курдук
Дьол самыыра
Сири илбийэ ибиирдэн
Күөх ньээкэ оту
…Ити
Көмүс аалыы күннээх
Буор туруу дойдуга
Кустук курдук куоһаан,
Ох курдук оҥорон
Уу дьулай оройдоох
Саха төрдө буолар
Уол оҕону айан
Төлкөтүн түстээбит
Уһун талыытыгар
Сир Иньэ үөрэн,
Икки иэннэрэ
Итийэн,
Айгыста-иҥиэттэ
Олорбута үһү…
Сэргэй барахсан Орто дойду олоҕор кыл түгэнэ кэлэн ааспыта, дьоһун олоҕу олорбута. Кини оннугар саҥа хаан-уруу эбилиннэ, күн сиригэр уол оҕо кэллэ!
Римма Корякина-ХОТУУНА