Боруулаах нэһилиэгэр саха төрүт үгэһин, дьарыгын тэнитэр, аһын-үөлүн дэлэтэр тыа хаһаайыстыбанан дьарыктанар дьоммутун туругурдар улуустааҕы тэрээһин буолан ааста.
Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр анаммыт тэрээһин төгүрүк остуолтан саҕаланна. Мунньахха улуус дьаһалтата, тыа хаһаайыстыбатын салалтата, ветеринария салаата, үөрэх салалтата, нэһилиэктэр баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ, үлэһиттэрэ уонна оскуола дириэктэрдэрэ, солбуйааччылара кыттыыны ыллылар. Мустубут дьону улуус баһылыгын солбуйааччы Федор Иванов эҕэрдэлээн, тыа сирин үлэһит дьонугар махталын биллэрдэ. Салгыы мунньаҕы улуус дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Екатерина Ноговицына иилэн-саҕалаан ыытта.
Төгүрүк остуол кыттыыллаахтарын улахан болҕомтотун агротехнологическай үөрэхтээһини улууска сайыннарыы боппуруоһа ылла. Бэлиэтээн эттэххэ, бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 92 агрооскуола үлэлиир. Дьааҥы улууһугар түөрт оскуола: Боруулаах, Сартаҥ, Арыылаах уонна Боронук.
Уус-Алдан улууһун Найахы нэһилиэгин агрооскуолатын уопутун үөрэх салаатыгар үгүс кэмҥэ үлэлээбит Мирияна Кононовна Сивцева билиһиннэрдэ. Мирияна Кононовна кэпсииринэн, Уус-Алдан улууһугар 6 агрооскуола баар. Найахы оскуолата агро статуһун 2010 сыллаахха ылыммыт. Оскуолаҕа оҕолору тыа хаһаайыстыбатыгар үлэнэн сыһыараллар. Сүөһүлээхтэрин таһынан, бэйэлэрэ күөллээх буоланнар, муҥха тэрийэллэр. Балыктарын хатаран, собо миинэ оҥорон атыыга таһаараллар. Оскуола бизнес-инкубатора диэн үөдүйэн, тэрээһиннээхтик үлэлиир. Маны таһынан «Көмүлүөк» хампаанньаны кытта дуогабардаһан «Гончарное дело» диэн дьарыктаахтар.
Боруулаах агрооскуолата улууска биир бастыҥ оскуола. Бэйэлэрэ сылгы базалаахтар, сайын аайы «Көдөй» үлэ-сынньалаҥ лааҕыра тэриллэн үлэлиир. Оҕолор оттууллар, оҕуруот аһын олордоллор, бизнес-инкубатор манна эмиэ баар. «Үлэни науканы кытта дьүөрэлиибит», — диэн чорботон кэпсээтилэр оскуола дириэктэрэ Зинаида Николаевна Божедонова уонна солбуйааччы Инна Юрьевна Рязанская.
Арыылаах оскуолата агрохайысхатын 2013 сыллаахха ылбыт. «Сүөһүлээх буоламмыт, эппит-аспыт баар, оҕолор аһылыктарыгар туттабыт. Оҕуруот аһын үүннэрэбит. Көтөр итиитинэн дьарыктанаары, бройлер кууруссалары ылан иитэр санаалаахпыт. Сылын аайы агрооскуолалар таһымнарын сыаналааһын оҥоһуллар. Онно биир кэккэ көрдөрүүнэн оскуола үөрэнээччитэ бэйэ дьыалалаах буолара ирдэнэр. Маныаха биһиги оскуолабытыгар улуус дьаһалтатыттан, туһааннаах тэрилтэлэртэн урбааны тэрийиигэ өйөбүл, көмө оҥоһулларыгар көрдөһүүлээхпит», — диэн этэр үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччы.
Боронук оскуолатын дириэктэрэ Нина Афанасьевна Потапова агрохайысхалаах үлэлиибит эрээри, кыра комплектаах оскуола буоламмыт, өрөспүүбүлүкэттэн өйөбүл ылбаппыт диэн бэлиэтиир. «Производство маастара диэн ыстааттаахпыт. Оҕолорбут оҕуруот үүннэриитинэн дьарыктаналлар. Кыра да буоллар сүөһүлээхпит, куурусса, индюк иитэбит. Өссө да көтөрү иитиини ыһыктыбакка үлэлиэхпит. Мирияна Кононовна кэпсээбит уопутун кэрэхсии иһиттим. Сублимация, хатарыы ньыматын сэҥээрдим. Собону хатаран, бородууксуйа оҥорон дьарыктанарга ылсыахпытын сөп эбит. Манна анал оборудование ыларга улуус өттүттэн көмө баар буоллар диэн этиилээхпин», — диир дириэктэр.
Бүгүҥҥү мунньахха Табалаах нэһилиэгин баһылыга Анна Рожина салайааччылаах дэлэгээссийэ кыттыыны ылла. Баһылык Анна Вениаминовна агрооскуолалар уопуттарын, үлэлэрин-хамнастарын билсиһиннэрбиттэрэ атыттарга холобур буолла диэн тоһоҕолоото: «Тыа сирин киһитэ төрүт дьарыгын илдьэ сылдьар. Оҕону төрүт үгэспитигэр сыһыаран, үлэнэн иитэ сатыахха. Нэһилиэкпит оскуолата агрохайысханан үлэлииргэ баҕалаах, ону ситиһэр сорук турбута». Оскуола дириэктэрэ Григорий Горохов: «Агрооскуолалар уопуттарын билиһиннэрэн кэпсээбиттэрэ биһиэхэ төһүү күүс буолла. Биһиги оскуолабыт агрохайысханан үлэлиир кыахтаах, тугунан дьарыктаныахпытын сөбүн бу мунньах кэннэ өссө сиһилии үөрэтэн тобулуохпут», — диэн эбэн эттэ.
Агрооскуолалар уопуттарын атастаһыытын кэннэ «көҥүл микрофон» тэрилиннэ. Мунньах кыттыылаахтара тыа хаһаайыстыбатын тула бэйэлэрин санааларын биллэрдилэр, этиилэрин киллэрдилэр.
Итиэннэ «Яна продукт» кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ Евгений Николаев быйылгы түмүгү, инники былааны билиһиннэрдэ. Маркировка чааһыгар элбэх үлэ күүтэрин, инники сылларга барыта электроннай буоларын бэлиэтээтэ.
Салгыы тыа хаһаайыстыбатыгар саҥа уларыйыылар, ирдэбиллэр тустарынан тыа хаһаайыстыбатын салалтатын салайааччыта Кэскил Ефимова билиһиннэрдэ, тыа сирин дьонун долгутар ынах сүөһүнү, сылгыны маркировкалааһын туһунан ветеринария салалтатыттан Любовь Чирикова кэпсээтэ. Боруулаах нэһилиэгин баһылыга Дмитрий Юмшанов тэрээһин кыттыылаахтарын агрооскуола сылгытын базатыгар ыалдьыттатта.
Тыа хаһаайыстыбатын тэрээһинин «Барыта дьиэ кэргэнтэн саҕаланар» улуустааҕы күрэх ситэрдэ. Күрэххэ Арыылаах, Табалаах, Боронук, Чөрүмчэ уонна Боруулаах нэһилиэктэрин дьиэ кэргэттэрэ кыттыыны ыллылар. Бары ох курдук оҥостон кэлэн, бииртэн биир интэриэһинэй түһүмэхтэр аастылар. Күрэх кыттааччылара бэйэни билиһиннэрииттэн саҕалаатылар, бары да сүөһү иитиитинэн дьарыктанар, элбэх оҕолоох тыа сирин бастыҥ мааны ыаллара буолан биэрдилэр. Хаһаайкалар астан аҕалбыт минньигэс бүлүүдэлэрин билиһиннэрдилэр, тутатына атыыга таһааран, киирбит харчыны Боруулаах нэһилиэгиттэн байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэригэр көмө быһыытынан туттарылынна. Уопсайа 21 100 солк. хомулунна.
«Дьиэ кэргэн хаһыата» түһүмэххэ кыттааччылар олохторун-дьаһахтарын арыйар, оҕону иитиигэ көрүүлэрин сырдатар хаартыскалардаах хаһыат оҥорон, дьүүллүүр сүбэҕэ, көрөөччүгэ билиһиннэрдилэр.
Олус сэргэхтик ааспыт күрэх түмүгүнэн, Боронуктан кус, хаас, сибиинньэ иитэр, бастыҥ иистэнньэҥ Анна Афанасьевна Горохова дьиэ кэргэнэ «Семейное дело» анал аат хаһаайынынан буолла, эбээ киһи икки сиэнин кытта кэлэн кыттыыны ылла. «Эрудит дьиэ кэргэн» анал аатынан Чөрүмчэттэн оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэни дьүөрэлээн иитэр, элбэх оҕолоох Зинаида Стручкова дьиэ кэргэнэ ааттанна. «Кулинарная семья» Боруулаахтан 5 оҕолоох, сүөһү итиитинэн дьарыктанар Лидия уонна Матвей Юмшановтар дьиэ кэргэттэрэ буоллулар. Саха төрүт үгэһин тутуһар Табалаах нэһилиэгиттэн сылдьар Эверстовтар дьиэ кэргэттэригэр «Лучшая семейная газета» анал аат иҥэрилиннэ. «Барыта дьиэ кэргэнтэн саҕаланар» улуустааҕы күрэх кыайыылааҕынан Арыылаахтан алта оҕолоох, 60-тан тахса ынах сүөһүлээх, 50 сылгылаах бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Марфа Ефимова дьиэ кэргэнэ ааттанна.
Маны сэргэ бу иннинэ ыытыллыбыт «Дьааҥы быйаҥа» быыстапка-дьаарбаҥка түмүгүн уонна бүгүҥҥү тэрээһин түмүктэрин холбоон, нэһилиэктэргэ уопсай түмүк таһаардылар. Маныаха Боруулаах нэһилиэгэ (баһылык Д.Н. Юмшанов) 3 миэстэҕэ тахсан, 20 000 солк. харчынан бириэмийэлэннэ. 2 миэстэ – Боронук нэһилиэгэ (баһылык – В.И. Сыромятников), 30 000 солк. Икки күннээх тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар ыытыллыбыт күрэхтэр түмүктэринэн, Арыылаах нэһилиэгэ (баһылык Р.Н. Бойко) бастаан, 50 000 солк. наҕараадаланна.
Тыа сирин түбүктээх үлэтиттэн быыс булан, ыраах айантан чаҕыйбакка бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ ыалдьыттаабыт бары кыттааччыларга махтаныаҕы баҕарыллар. Тыа сирин олохтоохторо куруук үлэ үөһүгэр, аны тыа сирин үлэһит дьоно сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмит маннык түмсэн, мунньахтаан, санаа атастаһан ааһаллар. Онон бүгүҥҥү тэрээһини кэлбит киһи эрэ барыта кэрэхсээтэ, сэҥээрдэ, Боруулаах нэһилиэгин ыалдьытымсах олохтоохторугар уонна тэрийээччилэргэ махталын биллэрдэ.
Надежда Горохова